زندگی عاقلانه

بررسی داده‌های تحلیلی گروه نمونه(جمعیت‌شناختی)

در این قسمت، تفاوت افراد در مورد متغیرهای جنسیت و وضعیت تأهل در میان گروه‌های نمونه با کمک از آزمون t بررسی شده است. ابتدا برای بررسی همگونی واریانس‌ها، آزمون لوین اجرا شده‌است؛ زیرا یکی از شرایط اجرای آزمون t، همگون‌بودن گروه‌های مورد مقایسه است. به عبارت دیگر، برای استفاده از آزمون t، باید بررسی کرد که آیا واریانس‌های دو گروه مساوی هستند یا خیر. آزمون لوین (leven) نشان داد که واریانس‌ها برابر نیستند؛ بنابراین، از t با واریانس متفاوت استفاده شده است. جدول 1ـ 1 نتایج آزمون t و لوین برای دو گروه نمونه نشان می‌دهد.

الف. نتایج آزمون t برای دو گروه نمونه (حوزه و دانشگاه)

جدول 1-1: نتایج آزمون t برای دو گروه نمونه

نتایج آزمون لوین، بیان ناهمگونی واریانس‌های دو گروه در هر سه عامل است. آزمون t با تغییر درجة آزادی، نتایج زیر را در پی داشت: نتایج آزمون t نشان می‌دهد که تفاوت میانگین نمرات دو گروه معنادار است؛ سطح معناداری به دست آمده در دو عامل عاطفی001/0p< و رفتاری 001/0p< و در عامل شناختی 013/0p< است.

ب. نتایج آزمون t برای متغیر جنسیت

جدول 2-1: نتایج آزمون  tبرای متغیر جنیسیت

نتایج جدول 3- 1 آزمون t نشان می‌دهد در مورد هر سه عامل، دو گروه زن و مرد تفاوت معناداری ندارند؛ زیرا سطح معناداری به دست آمده از 0/05 بالاتراست.

ج- نتایج  آزمون t برای متغیر وضعیت تاهل

جدول 3-1: نتایج آزمون t برای متغیر وضعیت تأهل

نتایج جدول 3ـ1 آزمون t نشان می‌دهد در مورد هر سه عامل، دو گروه مجرد و متأهل تفاوت معناداری ندارند؛ زیرا سطح معناداری به دست آمده از 0/05 بالاتر است ( 0/05p >).

نتایج داده‌های تحلیلی

در این قسمت به پرسش‌های پژوهش پاسخ می‌دهیم؛ آیا میان نمرات میانگین گروه نمونة دانشگاهی و حوزوی، جنس و وضعیت تأهل تفاوت معناداری وجود دارد؟

1. یافته‌های تحلیلی از آزمون t در مورد دو گروه دانشگاهی و حوزوی نشان می‌دهد که بین میانگین نمره دو گروه تفاوت معناداری وجود دارد (میانگین نمره گروه دانشگاهی بالاتر است).

2. یافته‌های تحلیلی از آزمون t در مورد جنس نشان می‌دهد که میانگین نمره زنان در مقیاسه با مردان تفاوت معناداری ندارد؛

3. یافته‌های تحلیلی از آزمون t در مورد تأهل نشان می‌دهد که میانگین نمرة مجردان با متأهلان تفاوت معناداری ندارد.

تفسیر نتایج دو مرکز علمی

برای تفسیر نتایج، دو مسیر را پیمودیم: الف) تفسیر محقق محور؛ ب) تفسیر متکی بر کارشناسان.

الف) تفسیر محقق محور: چون محقق درگیر اجرای آزمون بوده، احتمالاً با نکاتی روبه‌رو می‌شود که چه بسا از دید کارشناسان دیگر مخفی باشد. برخی از آنها عبارتند از:

1. ایدئال‌نگری تحصیلی و عرفانی ـ اخلاقی

به احتمال زیاد، کمال‌گرایی اخلاقی و تحصیلی در طلاب گروه نمونه زیاد است. برخی از آنها پرسش‌های این آزمون را دارای مراتب و مشکوک می‌دانند و آنها را در مقایسه با آنچه باید باشند پاسخ می‌دهند، نه آنچه هستند. مانند پرسش (18) از همت و اراده خوبی برخوردارم، با اینکه هم در دروس حوزه تلاش می‌کنند و هم در کنار آن یک رشته تخصصی می‌خوانند و فراغت و تفریح کمی هم دارند، ولی خود را با همت نمی‌دانند.

در پرسش (56) معمولاً کار‌های روزانه‌ام (تحصیل، کار و...) مرا از خدا غافل می‌کنند. احتمالاً خود را با حد کمال مطلوب می‌سنجند و چون خود را در هدف مطلوب و ایدئال نمی‌بینند، می‌گویند ما در زمرة غافلان از حق هستیم. از سویی هم اخلاقی‌سازی مسائل مثل تواضع، فرار از ریا، و... در پاسخ‌دهی مؤثر است. برخی ممکن است در مسائل اخلاقی قانون همه یا هیچ را در نظر داشته باشند. چون عارف نشده‌اند و سرباز مورد نظر آقا امام زمان? نشده‌اند در پاسخ به سؤال (19) که زندگی برایم پوچ و بی معنا شده است، جواب مثبت داده‌اند.

1. این احتمال با گفت‌وگوهایی که طلاب برای گرفتن نتیجة آزمون، پس از اجرا بیان می‌کردند، قوی می‌شود.

2. برخی پژوهشگران بر این باورند که هر کس نقطة مثبتی در فهرست صفات مثبت خود ثبت نکرده باشد، افسرده است. برخی از حوزویانِ روان‌شناس با آنکه از نظر دیگران صفات مثبت زیادی داشتند، و حتی دکتری و کارشناسی روان‌شناسی داشتند، ولی در فهرست خود چیزی ننوشته بودند و یا صفت بسیار اندکی نسبت به آنچه دیگران برای آن‌ها می‌شناختند، فهرست کرده بودند. با بحث‌های زیادی که صورت گرفت، روشن شد آن‌ها از نظر معنوی و علمی، خود را نسبت به آنچه باید باشند و یا تمایل دارند باشند، ناراضی می‌دانستند.³⁸

البته‌ این نکته پس از اجرای آزمون برای محقق کشف شد که احتمالاً کما‌ل‌گرایی و اخلاقی‌سازی در آزمون طلاب اتفاق می‌افتد. با توجه به این نکات، پیشنهاد می‌شود در آزمون‌های دیگر بر روی طلاب، به این نکته توجه شود تا با راهنمایی قبل از آزمون، این متغیر (نگرش‌ و باورها و چارچوب‌های ذهنی مربوط به فرهنگ خاص) کنترل شود بی‌تردید فضای اجرای آزمون در سطح آزمودنی‌های زیاد، مجال تفسیر و بحث دربارة این امر را ندارد. و جولان فکری طلاب بحث به درازا کشیده می‌شد. بنابراین، به آنها گفته شد آنچه به ذهنتان می‌رسد و با حال فعلی شما متناسب است، همان را علامت بزنید.

2.غالب بودن جنس زن در گروه دانشگاهی

گروه نمونه دانشگاهی میانگین سنی کمتری نسبت به طلاب موسسه دارند (25/2و22/6)؛ اغلب خانم (123نفر از 207نفر)، مجرد (165نفر مجرد و42 نفر متأهل)، تحت تکفل خانواده یا شوهراند؛ نفقه نمی‌دهند و اشتغال برای آنها نقش کلیدی ندارد و بسیاری از آنها با هر مدرکی در کارهای مختلف مشغول‌می‌شوند، بر خلاف گروه ‌موسسه که اغلب مرد (127نفر از 197نفر) و متأهل (133نفر متأهل و 64 نفر مجرد) هستند؛ افرادی را تحت تکفل دارند و اشتغال‌ در راستای رسالت حوزوی‌شان برای آنها نقش محوری دارد. از سوی دیگر، در گزینش شغل نیز محدودیت دارند.

3. تحصیل خواهران حوزوی

تحصیل در حوزه، شئون مختلف زندگی فرد را پوشش می‌دهد. با این حال، به احتمال زیاد خواهران حوزوی نسبت به آقایان حوزوی کمتر بازده تحصیلات خود را می‌بینند؛ زیرا مانند آقایان نمی‌توانند به دلایل مختلفی (محدودیت مجال کاری، بارداری، داشتن نوزاد، مهاجرت به جهت کار تبلیغی همسر، مخالفت همسر، پرهیز از کار در اماکن مختلط با مردان و...) به تدریس، تبلیغ، پژوهش یا کار اجرایی بپردازند. از سوی دیگر، خانم‌هایی که در دانشگاه پیام نور درس می‌خوانند، زودتر و بیشتر فضای باز برای ورود به فرصت‌های کار می‌بینند و آیندة کاری خود را روشن‌تر می‌بینند.

با توجه به توضیح بالا، به احتمال زیاد این امر بر میانگین کلی گروه مؤسسه و حوزة خواهران اثر منفی گذاشته، که در پژوهش‌های بعدی این امر قابل بررسی است.

ب) تفسیر متکی بر نظرات کارشناسان

گاهی درجة روایی یک آزمون را در مقایسه با یک ملاک خارجی (روایی ملاکی) که می‌تواند نمره‌های کسب شده را در رابطه با هدف آزمون بررسی کند، می‌سنجند. در این زمینه، از ملاک‌های مختلفی کمک گرفته می‌شود. در پژوهش حاضر، نمره‌های آزمون را با مصاحبه نیمه ساخت‌دار و نظرخواهی از نخبگان (حوزوی و حوزوی ـ دانشگاهی)، مقایسه و ارزیابی شده است. برای جلوگیری از تحت تأثیر قرار دادن قضاوت افراد نخبه ( سرایت معیار) از نتیجة ‌آزمون به آنها چیزی گفته نشد.

الف) تعداد مصاحبه شوندگان

کارشناسان مصاحبه شونده، 37 نفر از متخصصان و کارشناسان حوزوی و حوزوی ـ دانشگاهی هستند. این کارشناسان از سطوح عالی حوزة قم انتخاب شده‌اند که به تدریس، پژوهش در رشته‌های مختلف (مانند کلام، مهدویت، تاریخ، علوم تربیتی، دین‌پژوهی، فلسفه، و...) مشغول‌اند. گروهی نیز مشاوران روان‌شناسی هستند که در کلاس و مراکز مشاوره‌ای با گروه نمونه و خانواده آنها ارتباط داشته‌اند. برخی استادان در هر دو گروه، نمونه (دانشگاه، مؤسسه و حوزة علمیة خواهران) تدریس دارند.

ب) روش‌اجرای مصاحبه

1. مصاحبه آزاد و نیمه‌ساخت‌‌دار است، ولی با هم‌اندیشی برخی پژوهش‌گران و استادان و بررسی برخی کتاب‌ها و تحقیقاتی که دربارة حوزه نوشته شده بود، در ابتدا چک لیستی از عواملی که ممکن است در هدف در زندگی گروه نمونه (موسسه و حوزة علمیه خواهران) اثر منفی داشته باشد، تهیه کردیم و در مصاحبه از آن کمک گرفتیم. البته چون مصاحبه باز بود، مصاحبه‌شونده به راحتی نظر خود را مطرح می‌کرد و گاهی هم به عواملی اشاره می‌کرد که از قلم افتاده بود.

2. یکی از اصول مصاحبه، وجود و یا ایجاد انگیزه در مصاحبه‌شونده است. تعدادی در ابتدا تمایلی به مصاحبه نداشتند و چون اغلب در همان نگاه کلی، مشکلات را مربوط به سیستم و مدیریت حوزه می‌دانستند، با بیان مثال‌هایی مانند نظام توزیع شهریه، اعتقاد داشتند نتیجه‌ای بر این‌گونه مصاحبه‌ها مترتب نیست. با تلاش و توضیح فواید اینگونه پژوهش‌ها، اغلب متقاعد شدند که در مصاحبه شرکت کنند. و برخی هم حاضر به مصاحبه نشدند.

3. قبل از مصاحبه دربارة منظور از هدف در زندگی، مصاحبه، نوع آن (نیمه‌ساخت‌دار) و اثرات مثبت پژوهش حاضر و بعدی در مسیر تحول در حوزه آن و چگونگی حضور فرد در فرایند مصاحبه و پاسخ‌گویی فرد راهنمایی‌های لازم انجام شد.

4. تأکید مصاحبه بر هدف در زندگی با تکیه بر اسلام، در گروه نمونة حوزوی (دانش‌پژوهان دورة لیسانس مؤسسه امام خمینی€ و حوزة علمیة خواهران دورة لیسانس قم) بود؛ البته و با مقایسه و بدون مقایسه با گروه نمونه دانشگاه پیام نور قم. برای اینکه پرسش‌های مصاحبه جهت‌دار نباشند. نتیجة این پژوهش (تفاوت میانگین دو گروه) به کارشناسان گفته نشد؛ البته اصل پژوهش توضیح داده شد.

5. مصاحبه‌ها با توجه به فرصت و آرامش ذهنی مصاحبه‌شوندگان در فضایی آرام، صمیمی و غیررسمی انجام شد.

6. با هفت کارشناس به شکل تلفنی مصاحبه انجام شد.

7. از قبل عنوان کلی مصاحبه به کارشناسان گفته شد. برخی از آنها اعلام داشتند که اگر بعد از مصاحبه چیزی به ذهنشان آمد، به مطالب‌شان اضافه خواهند کرد. به همین دلیل پس از مصاحبه با آنها، حضوری و تلفنی برای تکمیل مباحث ارتباط برقرار شد و برخی نظرات تکمیلی خود را ارائه دادند.

8. از آنجا که این مصاحبه آزاد و نیمه‌ساخت‌دار بود، پرسش‌ها کاملاً محدود و‌ از قبل تعیین شده نبود، و مصاحبه‌‌شونده در بیان نظراتش آزاد بود. به همین دلیل، برخی عوامل در فرایند مصاحبه از سوی کارشناسان اضافه شد. پاسخ‌ها و نظرات کارشناسان یادداشت شد.

9. در مصاحبه از کارشناسان خواسته شد هدف زندگی دانشجویان مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی€ و حوزة علمیه خواهران را در مقایسه با دانشگاه پیام نور قم در دورة لیسانس ارزیابی ‌کنند.

ج) تحلیل مصاحبه با پیشینه‌های پژوهشی

پس از مصاحبه و دسته‌بندی نظر کارشناسان، با توجه به پیشینه‌های پژوهشی دربارة هدف در زندگی، باید بگوییم که در نظر متخصصان نکاتی مطرح شده است که با هدفگذاری صحیح سازگاری ندارد؛ برخی از آنها عبارتند از: کمال‌گرایی، حرمت خودپایین، احساس ناکارآمدی، سردرگمی نقش، خرد نشدن اهداف بلندمدت به هدف کوچک‌تر (میانی، مقدماتی، قریب)، روشن نبودن هدف و عدم دریافت بازخورد مناسب و تقویت در مسیر هدف و... .

مشروح نظر کارشناسان (مصاحبه‌ها) در پیوست آمده است.

ادامه ...