زندگی عاقلانه

محمدحسین قدیری،* / مسعودجان بزرگی**

چکیده

در این پژوهش، رابطه هدف‌مندی در زندگی ـ با تکیه بر اسلام‌ـ با عوامل جمعیت‌شناختی گروه نمونه دانشگاهی و حوزوی، جنس، وضعیت تأهل بررسی می‌شود. محقق بر آن است تا با آزمون هدف در زندگی، با تکیه بر اسلام، به بررسی عوامل جمعیت‌شناختی بپردازد.

جامعة آماری این پژوهش، دانشجویان دورة لیسانس دانشگاه پیام نور قم، دانش‌پژوهان دورة لیسانس مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی€، و حوزه علمیه خواهران  قم هستند که در سال 87ـ1388 مشغول تحصیل بوده‌اند. حجم گروه نمونه، به روش نمونه‌برداری تصادفی طبقه‌ای و به تعداد 404 نفر انتخاب شد (207 نفر دانشگاهی و 197 نفر حوزوی).

نتایج پژوهش نشان می‌دهد که بین میانگین نمرات گروه دانشگاهی و حوزوی تفاوت معناداری وجود دارد، ولی واریانس و انحراف استاندارد دانشگاه بیشتر است. بین میانگین نمرات مجردها و متأهلان و زنان و مردان، تفاوت معناداری وجود نداشت.

کلید واژه‌ها: آزمون هدف‌مندی، هدف، هدف‌مندی، زندگی، اسلام.

مقدمه

ترس از محرومیت بشر از برنامه و هدف زندگی، انبیا، عارفان و اندیشمندان الهی و غیر الهی را بر آن داشته است که در چارچوب رسالت خود، آدمی را به خود آورند و او را از پوچی نجات دهند و زندگی‌اش را معنا بخشند. به همین دلیل است که قرآن  انسان را خطاب قرار می‌دهد: «أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ؛(مؤمنون: 15) آیا گمان می‌کنید که بی‌هدف خلق شده‌اید و به سوی ما باز نمی‌گردید».

حضرت علی† می‌فرماید: «رحم الله علم (عرف) مِن أین و فی أین و الی أین؛¹ رحمت خدا بر کسی که بداند که از کجا آمده؟ در کجا بسر می‌برد؟ و به کجا رهسپار خواهدشد؟» همچنین می‌فرماید: «اِن لم تَعلم مِن أینَ جئتَ لاتعلم الی أینَ تَذهب؛² اگر ندانی که از کجا آمده‌ای، نخواهی دانست به کجا خواهی رفت».

شمس تبریزی می‌گوید: «در بند آن باش که من کیم؟ و چه جوهرم؟ و به چه آمدم و به کجا می‌روم؟ و اصل من از کجاست؟ و این ساعت در چه‌ام؟ و روی به چه دارم».³

دنیاگراهایی که خواسته‌اند بدون قطب‌نمای وحی، مسیر حیات را به آدمی نشان دهند، خود و دیگران را به بیراهه‌ها می‌برند و خواهند برد که گفته‌اند: «هرکس جغد راهنمایش باشد، راهبریش به سوی خرابه‌ها است».

ابن سینا می‌گوید:

الکسیس کارل از نظام آموزشی و تربیتی معاصر گله می‌کند و می‌گوید نباید به یافتن پاسخ پرسش‌های اساسی از سرچشمة وحی بی‌اعتنا باشیم. وی معتقد است که دانستن سرنوشت، از نقشه آلاسکا و ساختمان مرکز هسته‌ای اتم مهم‌تراست.⁵ پارگامنت، فرانکل، آلپورت و...تمرین در باشگاهِ «معنایابی» را برای قوی شدن عضلات شخصیت و آرامش لازم می‌دانند و بسیاری از پوچگرایانِ بی‌خدا، «معنادهی» به زندگی را «نمک زندگی» به شمار می‌آورند.

با توجه به آنچه بیان شد، برای رفع «عطش وجودی»، نجات از گرداب هائل پوچی و امان از آسیب‌های بی‌شمار جسمی، ذهنی و روحی و بی‌معنایی زندگی، هدف‌مند زیستن ضروری است. با توجه به وحیانی بودن قرآن و حدیث و موثق و معتبر بودن آنها، سنجش سطح هدف‌مندی با معیار علمی ـ دینی بجا است. بررسی هدف‌مندی مزبور با عوامل جمعیت‌شناختی مانند مراکز مختلف آموزشی، جنسیت و وضعیت تأهل، کمک زیادی به آسیب‌شناسی، رفع موانع هدف‌مند زیستن و تقویت زندگی در سطح بنیادی و کاربردی می‌کند.

بیان مسئله

هدف و معنای زندگی، از مهم‌ترین موضوعات دینی، مدیریتی، فلسفی و روان‌شناختی است. از این‌روی، به ‌این موضوع از چشم‌اندازهای گوناگونی از جمله فلسفه دین، فلسفه ذهن، فلسفه اخلاق و روان‌شناسی و دین‌شناسی تطبیقی می‌توان نگریست.⁶ در میان فیلسوفان، این بحث مورد توجه خاص فیلسوفان اگزیستانسیالیست بوده است.⁷

روان‌شناسانی چون آلپورت،⁸ لوین،⁹ اریک فرم،¹⁰ اریکسون،¹¹ یونگ،¹² موری،¹³ پرلز،¹⁴ بندورا،¹⁵ مزلو¹⁶ می،¹⁷ فرانکل¹⁸ و آدلر¹⁹و²⁰ از هدف و معنای زندگی به‌طور ضمنی بحث کرده‌اند.²¹

پژوهش‌های همسویی دربارة هدف در زندگی انجام شده است؛ آزمون هدف در زندگی(PIL)²² را جمیز، سی، کرومباخ²³با همکاری لئونارد ماهولیک²⁴ ابداع کرد.²⁵ این آزمون بیست گزینه‌ای برای سنجش معنای زندگی و عملیاتی کردن نظرات فرانکل ساخته شد که در بررسی‌ها اعتبار بالایی (آلفا=91)از آن گزارش شده است.²⁶ همة گزینه‌ها روی یک مقیاس هفت‌نقطه‌ای درجه‌بندی شده‌اند. دامنة نمرات از رتبه20 تا 140 است.²⁷

علمای دین به‌ویژه مفسران، فیلسوفان و متکلمان به‌طور پراکنده به بحث هدف و معنای زندگی پرداخته‌اند؛ اما از میان اندیشمندان مسلمان، غزالی، شهید مطهری و علامه جعفری، بر موضوع هدف زندگی تأکید کرده‌اند.²⁸ به‌رغم تأکیدی که فیلسوفان، متکلمان، روان‌شناسان و اسلام بر زیستن هدف‌مند و بامعنا (چه معنای جعلی و چه کشفی) و فواید زیاد (دنیوی و معنوی) این زندگی داشته‌اند، محقق به پژوهشی که به بررسی عوامل جمعیت‌شناختی با آزمون هدف در زندگی ـ با تکیه بر اسلام ـ پرداخته باشد، دست نیافته است. بررسی هدف‌مندی مزبور با عوامل جمعیت‌شناختی مانند مراکز مختلف آموزشی، جنسیت و وضعیت تأهل و... کمک زیادی به آسیب‌شناسی، رفع موانع هدف‌مند زیستن و تقویت زندگی هدف‌مند می‌کند.

موضوع پژوهش

موضوع این پژوهش بررسی رابطة هدف در زندگی (با تکیه بر اسلام) با عوامل جمعیت‌شناختی گروه نمونه دانشگاهی و حوزوی ،جنس، وضعیت تأهل و...  است.

پرسش‌ پژوهش

آیا میان عوامل جمعیت شناختی، گروه نمونه دانشگاهی و حوزوی، جنس، وضعیت تأهل و هدف در زندگی (با تکیه بر اسلام)، تفاوت میانگین معناداری وجود دارد؟

فرضیه‌‌های پژوهش       
اهمیت و ضرورت پژوهش

در سال‌های اخیر، مذهب و آموزه‌های دینی به منزلة یکی از متغیرهای مؤثر رفتار و فرایندهای روانی مورد توجه متخصصان علوم رفتاری قرارگرفته است؛ تا جایی که برخی دین را عامل اساسی بهداشت فردی و اجتماعی معرفی کرده‌اند.²⁹ از نظر پارگامنت و بارک (1995) مذهب با ارائه تفسیر واقع‌بینانه از زندگی، بر سلامت روان اثر می‌گذارد. یونگ در فعالیت‌های روان‌درمانی خود دریافت که باورهای مذهبی می‌تواند سبب بالا بردن یکپارچگی و معنا دادن به شخصیت شود.³⁰

پژوهش‌های متعددی نشانگر اثربخشی روان‌درمانی مذهبی بر مشکلات روان‌شناختی می‌باشد³¹ و سازمان جهانی بهداشت (1989) با توجه به نتایج تحقیقات انجام شده، به‌طور رسمی اعلام کرد باید از توان‌مندی‌ها و پتانسیل باورهای دینی و اعتقادی افراد برای ارتقای سلامت روانی آنان کمک گرفت.³² با این توصیف، بررسی رابطة هدف در زندگی با تکیه بر اسلام، با عوامل جمعیت‌شناختی زمینه برای مداخله‌ای مفید آماده می‌سازد.

این عقیده که ممکن است شاخص‌های تهیه شده برای سنجش هدف‌مندی بر اساس مؤلفه‌های دینی که متکی به وحی الهی هستند بتوانند هدف‌مندی افراد مسلمان را دقیق ارزیابی کند و با این آزمون  بتوان در سطح نظری و کاربردی  در ابعاد جمعیت‌شناختی کمک گرفته شود، ضرورت این پژوهش علمی را  برای بررسی رابطه هدف در زندگی با عوامل جمعیت‌شناختی برجسته می‌کند.

جامعة آماری

جامعة آماری پژوهش حاضر مشتمل بر دانشجویان دانشگاه پیام نور مقطع کارشناسی شهر قم و دانش‌پژوهان مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی€ و حوزه علمیه خواهران در مقطع کارشناسی است که در سال تحصیل 88ـ1387 مشغول به تحصیل بوده‌اند.

حجم گروه نمونه و روش نمونه‌برداری

در این پژوهش، با در نظر داشتن حجم جامعة مورد اشاره و مراجعه به جدول کرچسی ـ مورگان³³ حجم نمونه با روش نمونه‌برداری تصادفی طبقه‌ای³⁴ از جامعة پژوهش حاضر تعیین گردید.

سرانجام گروه نمونه 404 نفری پدید آمد؛ 207 نفر از دانشجویان مقطع کارشناسی دانشگاه پیام نور شهر قم و 197 نفر از طلاب موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی€ و حوزه خواهران مقطع لیسانس (127 نفر مرد و 70 نفر زن).

ابزار پژوهش

در این تحقیق، از آزمون هدف در زندگی (با تکیه بر اسلام) استفاده شده است. روایی محتوایی و اعتبار این آزمون به شرح ذیل است:

1. روایی³⁵

نتایج نظر کارشناسان حوزوی ـ دانشگاهی، روایی محتوایی مقیاس را ثابت کرده است. براساس این نتایج، میانگین نمرة آنها در سه عامل شناختی، رفتاری و عاطفی 8/91 درصد است که روایی محتوایی بالایی را نشان می‌دهد.

2. اعتبار³⁶

برای ارزیابی اعتبار این آزمون، از روش ضریب همسانی درونی (آلفای کرنباخ) و روش دونیمه کردن (روش فرد و زوج) استفاده شده است که نشان می‌دهد که هر نیمه، از آلفای بالایی (912/0) برخوردار است و با هم همبستگی بسیار خوبی دارند. همسانی درونی داده‌های با ضریب آلفای کرنباخ 92/0 کشف شده است و اعتبار آن با روش دونیمه‌سازی گاتمن و اسپیرمن 92/0 به دست آمد.

بنابر اعتبار و روایی یاد شده، در مجموع، این مقیاس آزمون هدف در زندگی با رویکرد اسلام که با روش علمی ارائه شده، قابل اعتماد است و این مقیاس علمی (باتوجه به اعتبار و روایی بالای آن) می‌تواند هدف و مراتب آن را در زندگی با رویکرد اسلامی بسنجد.

3. روایی ملاکی با مصاحبه با کارشناسان

گاهی درجة روایی یک آزمون را در مقایسه با یک ملاک خارجی (روایی ملاکی) که می‌تواند نمره‌های کسب شده را دربارة هدف آزمون بررسی کند، می‌سنجند. در این زمینه، از ملاک‌های مختلفی کمک گرفته‌ می‌شود. برای بررسی روایی ملاکی آزمون هدف در زندگی با تکیه بر اسلام، نمرات آزمون با نظرخواهی و مصاحبه نیمه‌ساخت‌دار از نخبگان حوزوی و حوزوی ـ دانشگاهی، مقایسه و ارزیابی شده است. برای جلو گیری از تحت تأثیر قرار دادن قضاوت نخبگان (سرایت معیار)، نباید از نتیجة ‌آزمون به آنها چیزی گفته شود.³⁷

بنابراین، در صورت تفاوت معنادار بین دو گروه باشد. برای تبیین و تفسیر تفاوت میانگین و بررسی عواملی که بر هدف زندگی با رویکرد اسلامی تأثیر منفی می‌گذارد، با برخی از کارشناسان حوزوی و حوزوی ـ دانشگاهی مصاحبه انجام می‌شود. در ادامه، دربارة مصاحبه، انواع آن و نوع مصاحبه اجراشده و کیفیت اجرای آن، اشاره‌ می‌شود.

3-2. ابزار این مصاحبه

برای تبیین نتیجة پژوهش، از مصاحبه نوع آزاد نیمه‌ساخت‌دار با پرسش‌های باز (open end) از نوع قیفی (funnel) که از کلی به جزیی و از سطحی به عمقی تنظیم شده، استفاده شده است.

تجزیه و تحلیل داده‌ها

همان‌گونه که گذشت، چون این پژوهش در مقام تبیین روابط بین متغیر‌‌ها نیست، فرضیة پژوهش برایش تصور نمی‌شود. در واقع، فرضیه به طور ضمنی در مسئله بیان شده است. بنابراین، در اینجا پرسش‌های پژوهش محور تجزیه و تحلیل است.

آیا میان میانگین نمرات گروه نمونة دانشگاهی و حوزوی، جنس و وضعیت تأهل، تفاوت معناداری وجود دارد؟

ادامه دارد..